[author title=”شیرزاد نبی‌پور” image=”http://www.ghazavatonline.com/wp-content/uploads/2018/06/Shirzad-Nabipour.jpg”]کارشناس ارشد حقوق تجارت بین‌الملل و وکیل پایه یک دادگستری[/author]
قسمت اول- تعریف و عملکرد سامانه های ماهواری جهانی و گزینه های موجود اجرایی ساختن این سامانه ها
چکیده
با رشد فزاینده حمل و نقل و ترافیک هوایی دیگر استفاده از ناوبری زمینی قادر به پاسخگویی به این حجم رو به رشد آمدوشد هوایی نبود؛ بنابراین نیاز به سامانه ناوبری ماهوارهای از سوی کشورهای جهان و سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو)1 احساس گردید؛ اما طبیعتاً به‌کارگیری این سامانه، بحث‌های حقوقی مربوط به آن، به ویژه مسئولیت ناشی از عیب، نقص و یا قطع خدمات این سامانه که می‌تواند منجر به تصادمات و یا سقوط هواپیماها گردد؛ اهمیت شایان توجهی پیدا کرد.
به عبارت دیگر در سامانه ناوبری زمینی به دلیل اینکه هر کشور بر اساس مواد 15 و 28 کنوانسیون شیکاگو در محدوده سرزمینی خود، متعهد به ارائه آن به دیگر دول عضو می باشد؛ طبیعتاً چارچوب حقوقی مسئولیت ناشی از ارائه آن معلوم و روشن است؛ اما در خصوص ناوبری بر اساس سامانه ماهوارهای به دلیل فراملی بودن ارائه این خدمات، با چالش مربوط به تعیین مسئول و مسئولیت مواجه می باشیم.
در این مقاله، این چالش ها2 مورد بررسی قرارگرفته و مشخص شد که کنوانسیون مربوط به خسارات ناشی از اشیای فضایی سال 1972 (کنوانسیون مسئولیت) نمی تواند حاکم بر موضوع مسئولیت ناشی از خطا یا نقص در سیگنال های ناوبری در مورد ارائه‌دهندگان سیگنال‌های پایه باشد؛ بنابراین با خلأ معاهده بین‌المللی در این زمینه مواجه هستیم. لذا ایکائو باید از روش‌های قراردادهای دو یا چندجانبه میان ارائه‌دهندگان و کاربران آن برای تثبیت مسئولیت استفاده کند. ضمن آنکه اساساً با قبول خدمات ناوبری ماهوارهای، فضای هوایی و حاکمیتی کشورها در کنترل ارائه‌دهندگان آن قرار می گیرد؛ که قطع‌نظر از موضوع مسئولیت و دلایل امنیتی؛ ایکائو نمی‌تواند تحت قالب استانداردهای ماده 37 کنوانسیون شیکاگو آن را به کشورهای عضو تحمیل نماید.
کلید واژه ها:
ناوبری ماهوارهای، نقص سیگنال، کنوانسیون مسئولیت ، مسئولیت ارائه‌دهنده
مقدمه
در اوایل دهه 1980 میلادی، برای جامعه هوانوردی مشخص شد كه سامانه‌های ناوبری هوایی موجود نه تنها قابلیت انطباق با رشد و گسترش حمل‌ونقل هوایی بین‌المللی را ندارند؛ بلکه كارایی لازم برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون هواپیمایی كشوری را هم ندارند. اگرچه سامانه‌های ناوبری هوایی موجود، خدمات خود را با دقت و اطمینان مناسبی ارائه می‌كنند؛ اما درعین‌حال محدودیت‌های گوناگونی از جمله ضرورت عبور مسیرهای هوایی از روی تجهیزات کمک ناوبری نصب شده در روی زمین، برد محدود دستگاه‌های کمک ناوبری، لزوم رعایت فاصله زیاد بین مسیرهای موازی و عدم امكان یا پرهزینه بودن نصب تجهیزات کمک ناوبری در مناطق دورافتاده، قطب‌ها و اقیانوس‌ها به‌كارگیری این سامانه‌ها را در ناوبری هواپیماها با مشكل مواجه می‌سازد.
پیشرفت فناوری‌های جدید در سال‌های پایانی قرن بیستم در زمینه‌های مختلفی از جمله سامانه‌های ارتباط از طریق ماهواره از یک‌سو و نیز ضرورت پرواز بر فراز اقیانوس‌ها و مناطقی كه امكان نصب تجهیزات ناوبری زمینی را ندارند، سازمان بین‌المللی هواپیمایی كشوری (ایكائو) را بر آن داشت تا به‌منظور غلبه بر محدودیت‌های سامانه‌های ناوبری سنتی، فناوری‌های روز را به کار گرفته تا علاوه بر برنامه‌ریزی برای تغییر و گسترش سامانه‌های ناوبری هوایی بر مشكلات و تنگناهای سامانه‌های گذشته نیز فائق آید. مجموعه این عوامل، زمینه‌ساز طرح موضوع استفاده از فناوری‌های فضایی، از جمله ماهواره‌ها، در امور هوانوردی گردید و استفاده از این فناوری‌های پیشرفته مورد توجه جامعه هوانوردی بین‌المللی قرار گرفت. به‌طوری‌که استفاده از«سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی» به عنوان یكی از عناصر اصلی مدیریت عبور و مرور هوایی تلقی شد.
یك سامانه ناوبری ماهوارهای جهانی، سامانه تعیین زمان، مكان و سرعت و همچنین ارتفاع در مقیاس جهانی است كه از یك یا چند مجموعه ماهواره، گیرنده‌ها و نمایشگر عملكرد سامانه و در صورت لزوم، تجهیزات اضافی تشکیل‌شده است. این سامانه‌ها كه از پیوند میان فناوری فضایی با رایانه‌ها ایجادشده است، دارای این قابلیت می‌باشند كه موقعیت هواپیمای در حال پرواز را در هر لحظه معین كنند. در حال حاضر، به‌منظور اجرایی ساختن سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی می‌توان به سامانه تعیین موقعیت (جی.پی.اس) كه توسط ایالات متحده آمریکا كنترل می‌شود و نیز سامانه گلوناس كه كنترل آن توسط جمهوری فدراتیو روسیه صورت می‌گیرد، اتكا نمود. این دو کشور خدمات مزبور را فعلاً به‌صورت رایگان در اختیار بهره‌برداران قرار می‌دهند.
استفاده از فناوری‌های مزبور در سطح جهانی، ضمن تحول سامانه‌های تعیین موقعیت و پیش‌بینی حركت هواپیما، كنترل عبور و مرور هوایی را متحول نموده و ضمن افزایش ظرفیت هوافضا، کارایی عملیات هوانوردی را به مقیاس وسیعی بهبود خواهد بخشید. با این‌حال، باید توجه داشت كه سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی به اندازه‌ای كه انتظار می‌رود، قابل‌اعتماد نیست. در واقع، از لحاظ فنی، نقص یا قطع خدمات ناوبری هوایی می‌تواند منجر به بروز فجایع و خسارات گردد. تأخیر در ارسال سیگنال‌ها یا ارسال آن‌ها به طور ناقص و به‌طورکلی هرگونه نقصی در سامانه‌های ناوبری، باعث بروز سوانح هوایی خواهد شد.
لذا در صورت بروز سانحه، بحث جبران خسارت کاربران خدمات ناوبری ماهوارهای جهانی كه به‌واسطه بهره‌برداری از این خدمات دچار خسارت شده‌اند؛ مطرح می‌گردد. در واقع، بر اساس قواعد عام مسئولیت مدنی، خسارت زیان‌دیده باید به نحو مقتضی جبران شود. حتی اگر خدمات سامانه‌های ناوبری ماهوارهای در سطح جهانی به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار گیرد، نمی‌توان با استناد به عدم پرداخت هزینه از سوی کاربران، ارائه‌دهندگان این خدمات را از مسئولیت مبرا دانست. به عبارت دیگر، ارائه‌دهندگان خدمات ناوبری ماهوارهای نمی‌توانند صرفاً به این علت که ارائه خدمات در این حوزه به صورت رایگان صورت می‌گیرد، از جبران خسارت زیان‌دیدگان شانه خالی كنند.
لذا یكی از مسائل مهم در زمینه به‌كارگیری سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی آن است كه مسئولیت و تعهد كشورها یا سازمان‌های ارائه‌دهنده خدمات فوق در قبال كشورهای کاربر تبیین و تعیین گردد. زیرا كشورهای استفاده‌كننده از خدمات ناوبری ماهوارهای جهانی باید مطمئن باشند كه ارائه‌دهندگان خدمات مزبور، نیاز واقعی جامعه هوانوردی را تأمین كرده و مسئولیت عواقب و پیامدهای آن را می‌پذیرند.
اگرچه مسئله مسئولیت یكی از موضوعات محوری در مباحث تئوری و عملی مربوط به به‌كارگیری سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی می‌باشد، اما تاکنون نظام حقوقی حاکم بر آن از سوی جامعه بین‌الملل تعیین نگردیده است. تنها مقرراتی که در خصوص مسئولیت در فضای ماوراء جو، علاوه بر معاهده ماورا جو 1967 به‌طور ویژه تدوین‌شده؛ کنوانسیون مسئولیت 1972 میلادی می‌باشد. این كنوانسیون، مسئولیت دولت پرتابگر برای جبران خسارات ناشی از اشیای فضایی در سطح زمین یا هواپیمای در حال پرواز را مورد تأکید قرار داده است؛ اما سؤالی که باید به آن پاسخ داد؛ این است که آیا كنوانسیون مسئولیت مصوب 1972 در خصوص خسارات ناشی از عیوب و نقایص موجود در خدماتی كه ماهواره‌ها به ناوبری حمل‌ونقل هوایی ارائه می‌كنند، قابل‌اعمال می‌باشد یا خیر؟ در صورتی‌که کنوانسیون مذکور قابلیت اعمال نسبت به مسئولیت ناشی از به‌کارگیری سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی را نداشته باشد؛ آیا برای قانونمند کردن مسائل مختلف حقوقی ناشی از به‌کارگیری سامانه‌های مذکور از جمله موضوع مهم مسئولیت ارائه‌دهندگان این خدمات، به تصویب یک کنوانسیون بین‌المللی نیاز است یا خیر؟
1- تعریف و عملکرد سامانه‌های ناوبری ماهوارهای جهانی3(جی.ان.اس.اس)
سامانه به مجموعه یا ترکیبی از اجزا و یا قطعات که در قالبی یکپارچه برای تحقق هدفی خاص فعالیت می‌کنند؛ گفته می‌شود. به‌گونه‌ای که این سامانه نهایتاً واحدی پیچیده را تشکیل می‌دهند.4 بدین ترتیب سامانه ناوبری عبارت است از علم مهارت هدایت و کنترل وسایل نقلیه اعم از هوایی، دریایی، ریلی، جاده‌ای و درون‌شهری از یک مکان به مکان دیگر با قابلیت ضبط و کنترل حرکت وسایل نقلیه می‌باشد.
سامانه ناوبری ماهوارهای جهانی یا همان جی. ان. اس. اس خدمات موقعیت‌یابی5 با پوشش جهانی ارائه می‌دهد. در واقع یک گیرنده کوچک الکترونیکی که امواج جی. ان. اس. اس را از ماهواره‌ها دریافت می‌کند؛ می‌تواند موقعیت خود را از جهت طول، عرض، ارتفاع و سرعت به وسیله امواج منتشرشده از ماهواره‌های در معرض رؤیت تعیین کند. گیرنده‌های ثابت زمینی نیز برای آزمایش‌های علمی و همچنین برای به دست آوردن زمان دقیق می‌توانند از این سامانه بهره ببرند.
ترکیب جی. ان. اس. اس توسط ایکائو برای توصیف سامانه‌های ناوبری جهانی به پیشنهاد کشورهای عضو بکار می‌رود تا از واژگان جی. پی. اس و گلوناس که انحصاراً به دو دولت آمریکا و روسیه تعلق دارد و خوشایند دیگر کشورها نبوده؛ استفاده نگردد. تعریف تئوری جی. ان. اس. اس از دیدگاه ایکائو: یک سامانه تعیین زمان و مکان جهانی که شامل یک یا چند ماهواره، گیرنده‌های هواپیما و نمایشگر یکپارچه سامانه و تقویت‌شده برای اجرای ناوبری است.6 اما رویه عملی موجود شامل دو پیشنهاد یکی توسط ایالات متحده آمریکا به سال 1994 و دیگری جمهوری فدراتیو روسیه به سال 1996 به ایکائو به عنوان تنها ارائه‌دهندگان انحصاری خدمات ناوبری، برای زمان قابل پیش‌بینی بر پایه تداوم آن در سطح جهانی و بدون پرداخت هزینه مستقیم از سوی کاربرمی باشد. ایالات متحده برای دوره ده ساله با شش سال اخطار زودتر برای پایان دادن به آن و روسیه برای دوره پانزده ساله پیشنهاد (offers) دادند؛ که هر دو پیشنهاد توسط شورای ایکائو مورد قبول (accepted) قرار گرفت. این پیشنهاد‌ها بعداً توسط دو کشور تکرار گردید. آخرین پیشنهاد برای تداوم استفاده در صد و هشتاد و دومین نشست شورای ایکائو در فوریه 2007 می‌باشد.
شایان ذکر است که این سامانه‌ها در دهمین نشست ایکائو برای کنفرانس ناوبری هوایی در سال 1991 مورد قبول قرار گرفت. در پی آن در سال 1993 بخش جی. ان. اس. اس در ایکائو تأسیس می‌گردد؛ که در آن به توسعه این فناوری در قالب استانداردها و پیشنهادات7توجه شده است.
2-گزینه‌های موجود برای اجرایی ساختن سامانه‌ها:
2-1-جی.پی.اس
نام کامل آن سامانه موقعیت‌یابی جهانی است.8 که متعلق به وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) بوده و مرکز کنترل آن در ایالت کلرادوی آن کشور واقع است. اولین ماهواره از این نوع در سال 1973 با هدف و کاربرد نظامی به فضا پرتاب شد؛ و به ترتیب با انجام پرتاب‌های بعدی با 24 ماهواره در شش مدار گرداگرد زمین که در هر مدار چهار ماهواره قرار دارد؛ تمام کره خاکی را تحت پوشش امواج خود قرار داده است.9 برای هر مدار یک ماهواره رزرو وجود دارد؛ که در صورت فرسودگی یا ازکارافتادگی هرکدام از ماهواره‌ها جایگزین آن می‌شود.
پس از هدف‌قرارگرفتن هواپیمای مسافربری خطوط هوایی کره جنوبی به سال 1983 که به اشتباه وارد خاک شوروی شده بود؛ به دستور رونالد ریگان رئیس‌جمهور وقت آمریکا با یک سری تغییرات در سامانه، برای ناوبری کشوری به کار گرفته شد.
2-2- گلوناس10(GLONASS)
این سامانه از سوی اتحاد جماهیر شوروی به‌عنوان سامانه نظامی در زمان جنگ سرد در دهه 1970 میلادی توسعه داده شد. گلوناس کاربرد تجاری در مورد هواشناسی، ارتباطات، ناوبری و شناسایی یا اکتشاف را نیز دارا می‌باشد. اولین ماهواره از این سامانه در سال 1981 به فضا پرتاب شد و آخرین آن‌ها در سال 1993 بوده است.11 از آنجایی‌که این تجهیزات مانند هر چیز دیگر دچار فرسودگی و خرابی می‌شود؛ این سامانه نیز دچار این معضل شد. ولی با این تفاوت که به دلیل شرایط حاکم بر اتحاد جماهیر شوروی و فروپاشی آن، وارث آن یعنی روسیه نتوانست به موقع اقدام به بازسازی این ناوگان و سامانه نماید و در مقاطعی تعداد ماهواره‌های آن به 18 عدد نیز رسید. به هر روی در حال حاضر با تعداد کامل یعنی 24 ماهواره و تعداد سه دستگاه پشتیبان که می‌تواند کل کره‌ی خاکی را پوشش دهد؛ در حال فعالیت است. ارتفاع مداری آن از سطح زمین 19.130 کیلومتر می‌باشد؛ یعنی تقریباً هزار کیلومتر پایین‌تر از سامانه جی. پی. اس آمریکا قرار دارد؛ اما این موضوع تأثیری در ارائه خدمات نخواهد داشت. این سامانه نیز با انجام تغییراتی برای استفاده کشوری در حال حاضر استفاده می‌شود.
نکته مهم در مورد هر دو سامانه این است؛ که اولویت اول هردوی آن‌ها بهره‌برداری نظامی بوده؛ و برای بهره‌برداری کشوری هیچ تضمینی در تداوم و صحت آن وجود ندارد.
2-3- گالیلئو:
این سامانه از سوی اتحادیه اروپا متشکل از 22 کشور در حال راه‌اندازی می‌باشد. در حال حاضر هیجده ماهواره در مدار قرار داده است. این سامانه با مشارکت اتحادیه اروپا و سازمان فضایی اروپا و سازمان اروپایی ماهوارهای ناوبری جهانی12 انجام می‌گردد. مرکز اصلی آن در پراگ پایتخت جمهوری چک قرار دارد و دو مرکز عملیاتی زمینی دارد که یکی در اوبرفافن نزدیک مونیخ آلمان و دیگری در فوچینوی ایتالیا واقع است. برآورد هزینه آن در حدود پنج میلیارد یورو می‌باشد. این سامانه برای استقلال از وابستگی به دو سامانه دیگر یعنی گلوناس و جی. پی. اس راه‌اندازی می‌گردد. اولین سامانه ناوبری است که توسط بخش غیرنظامی با هدف بهره‌برداری کشوری توسعه می یابد و توسط غیرنظامیان نیز کنترل خواهد شد. ضمن آنکه انواع خدمات ناوبری از جمله خدمات رایگان، تجاری، امداد و نجات و غیر آن ارائه خواهد داد.
زیرنویس‌ها:
1. ایکائو یا سازمان بین المللی هوانوردی کشوری (International civil Aviation organization) بر اساس کنوانسیون 1944 شیکاگو جهت یکسان سازی و نظارت بر مقررات حمل و نقل هوایی بین دول متعاهد به امضاء رسیده و بیش از 150 کشور عضو آن هستند.
2- 1972 CONVENTION ON INTERNATIONAL LIABILITY FOR DAMAGE CAUSED BY SPACE OBJECTS/ http://www.oosa.unvienna.org/oosa/SpaceLaw/gares/html/gares_26_2777.html
3. Global Navigation satellite systems (GNSS)
4. Available https://fa.wikipedia.org,wiki/accessdate1396/01/29
5. positioning
6. Theoretical definition: “GNSS. A worldwide position and time determination system that includes one or more satellite constellations, aircraft receivers and system integrity monitoring, augmented as necessary to support the required navigation performance for the intended operation.” From ICAO Annex 10,volume 1
7. Standards and Recommended practices (SARPs)
8. Global positioning system (Navigation and satellite timing and ranging (Navistar GPS)
9. رستمی، سید قاسم،آشنایی با سیستم های ماهواره ای http://www.nprco.com/pdf/gps/GPS_Rostami_1.pdf
10. Global Navigation satellite system
11. An introduction to GNSS, GPS, GLONASS, Galileo and other navigation satellite systems- by Charles Jeffrey published by novAtel lnc. Calgary, Alberta, Canada
12. Global Navigation satellite systems Agency (GSA)
دیدگاهتان را بنویسید